Το “Δωμάτιο του Καλλιτέχνη” και η “ Έναστρη Νύχτα” του Vincent Van Gogh

Με αφορμή τη βίωση της υψηλού επιπέδου τεχνολογικής απόδοσης του ζωής και του έργου του Vincent Van Gogh στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Van Gogh alive), σκέφτηκα να παρουσιάσω δύο έργα – σταθμούς της διαδρομής του, αλλά και ταυτόχρονα αντιπροσωπευτικές αντανακλάσεις της συναισθηματικής του κατάστασης. Για όποιον θέλει να επισκεφτεί το τεχνολογικό υπερθέαμα, γνωρίζοντας όμως ότι δεν πρόκειται να έρθει σε επαφή με κάποιον από τους πίνακες του καλλιτέχνη έχει περιθώριο ακόμη μία εβδομάδα. Το αίσθημα που μου άφησε η συγκεκριμένη έκθεση ήταν η βαθιά κατάθλιψη του ζωγράφου, η αγάπη του για τη φύση και την υπερβατικότητα, που υποστηρίχθηκαν αξιοπρεπώς με την ποικιλία και την εναλλαγή των εικόνων , το σχηματισμό των μορφών, την γρήγορη διαδοχή των διάφορων θεματικών.

Το δωμάτιο του καλλιτέχνη
Η ενσάρκωση μιας ουτοπίας;
Το 1888, ο Van Gogh από το Παρίσι μετακομίζει στην Arles, όπου οραματίζεται τη συγκρότηση μιας καλλιτεχνικής κοινότητας , τα μέλη της οποίας θα μπορούσαν να μετουσιώνουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους σε έργα απερίσπαστα , σε ένα καθεστώς ηρεμίας μακριά από το αστικό περιβάλλον. Για τη στέγαση των ονείρων του επιλέγει μια δίπατη οικία , γνωστή ως «Το κίτρινο σπίτι», που για τον Van Gogh σηματοδοτούσε ταυτόχρονα ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο , αλλά και την υπόσχεση ενός σπιτιού , ενός σταθερού και ασφαλούς μέρους διαμονής, ένα ουτοπικό καταφύγιο. Στο κίτρινο συγκρότημα μάλιστα εγκαταστάθηκε αργότερα ο Paul Gauguin , ύστερα από παράκληση του αδελφού του Vincent, του έμπορου έργων τέχνης, Theo. Ο Van Gogh έτρεφε βαθιά εκτίμηση στο έργο του Paul Gauguin και περίμενε με ανυπομονησία την άφιξή του στην «Κίτρινη Οικία» στολίζοντας το δωμάτιο που θα έμενε ο Paul Gauguin με τα πίνακες που απεικόνιζαν τα γνωστά μας «Ηλιοτρόπια». Ωστόσο, η σχέση των δύο καλλιτεχνών , που ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες προσωπικότητες- από τη μία, ο Van Gogh ήταν εσωστρεφής , υπερευαίσθητος, συναισθηματικά ασταθής και ευάλωτος , συνεσταλμένος, χωρίς επιτυχίες στο γυναικείο φύλο,-ο Gauguin, από την άλλη πλευρά κοινωνικός, δυναμικός , επικοινωνιακός και καρδιοκατακτητής- , κατέληξε σε μια σφοδρή σύγκρουση, που ίσως στάθηκε σύμφωνα με μία εκδοχή η αιτία της απώλειας του λοβού του αυτιού του Vincent. Την επόμενη μέρα της θυελλώδους διαμάχης η αστυνομία επισκέφτηκε το δωμάτιο του καλλιτέχνη και διαπίστωσε ότι ο Vincent ήταν αιμόφυρτος και ακρωτηριασμένος . Ο Gauguin αρνήθηκε την οποιαδήποτε εμπλοκή και εγκατέλειψε την «Κίτρινη Οικία» . Ακόμη παραμένει μυστήριο, αν ο Van Gogh έκοψε ο ίδιος, ολόκληρο ή ένα τμήμα του αυτιού του ή αν έπεσε θύμα μιας ανεξέλεγκτα βίαιης αντίδρασης του Gauguin.
Το δωμάτιο αποδίδεται με λιτότητα, χωρίς καμία τάση ωραιοποίησης. Ο εξοπλισμός αποτελείται κυρίως από ένα κρεβάτι, ένα παράθυρο με κλειστά παντζούρια, ένα τραπέζι που συνοδεύεται από δύο καρέκλες, ενώ οι τοίχοι κοσμούνται από πίνακες, δηλωτικούς της ιδιότητας του καλλιτέχνη και του κύριου σκοπού της δημιουργίας αυτής της κοινότητας , που παράλληλα μας δημιουργούν την αίσθηση του «Πίνακα μέσα στον Πίνακα». Το στοιχείο που αναμφισβήτητα κυριαρχεί στο χώρο είναι το φυσικό φως που διαχέεται στα αντικείμενα και τα αναδεικνύει σε όλη τη δύναμη και την καθαρότητά τους, ενώ διαθλάται σε χρωματικές αντιθέσεις που επανέρχονται συχνά στα τεχνοτροπικά μοτίβα του καλλιτέχνη (μπλε-πορτοκαλί, κόκκινο-πράσινο). Η έμφαση στον ρόλο του φωτός και στην έλλειψη σκίασης είναι απόρροια της αγάπης του προς την ιαπωνική τέχνη, με την οποία ήρθε σε επαφή μέσω των τυπωμένων χαρακτικών. Αυτή ακριβώς η απουσία της σκιάς, σε συνδυασμό με την αλλοιωμένη προοπτική που προκύπτει από τη γωνία και το σχήμα του δωματίου , που δεν ήταν ορθογώνιο, αλλά τραπέζιο, δημιουργούν την αίσθηση μιας παραμορφωμένης εικόνας του δωματίου, που χαρακτηρίζεται από μια ρευστή ατμόσφαιρα όπου τα αντικείμενα μοιάζουν έτοιμα να πέσουν.
Σε γράμμα του στον αδελφό του Theo περιγράφει το δωμάτιο: «Είχα μια ιδέα στο κεφάλι μου και να το σχέδιο… Αυτή τη φορά είναι απλώς το υπνοδωμάτιό μου , μόνο που εδώ το χρώμα θα κάνει τα πάντα και καθώς θα δίνει με την απλοποίησή του ένα πιο επιβλητικό ύφος στα πράγματα , θα υποβάλει εδώ την ανάπαυση ή τον ύπνο γενικά. Με μια λέξη , υποβάλλοντας την εικόνα , θα ξεκουράζεις το μυαλό ή μάλλον τη φαντασία σου. (…) Αυτό είναι όλο –δεν υπάρχει τίποτα σε αυτό το δωμάτιο με τα κλειστά παντζούρια. Οι αδρές γραμμές των επίπλων θα εκφράζουν κι αυτές απόλυτη ηρεμία. Πορτρέτα στους τοίχους , ένας καθρέφτης, μια πετσέτα και μερικά ρούχα. (…)Θα το δουλέψω πάλι όλη την ημέρα, καταλαβαίνεις όμως πόσο απλή είναι η ιδέα του έργου. Οι αποχρώσεις και οι σκιές που ρίχνουν τα πράγματα έχουν καταργηθεί, το έργο είναι ζωγραφισμένο με ελεύθερες πλακάτες ελαφρές μπογιές, όπως στα τυπωμένα χαρακτικά των Ιαπώνων …».

Έναστρη Νύχτα 1889

Το έργο φιλοτεχνήθηκε κατά τον εγκλεισμό του καλλιτέχνη στο ίδρυμα φροντίδας ψυχικά διαταραγμένων τόμων στο Saint- Remy,15 μίλια απόσταση από την Arles, ενώ το τοπίο αποτελεί τη θέα που είχε από το δωμάτιό του, με εξαίρεση το στοιχείο του ναού , ο οποίος δεν ταυτοποιείται με την Εκκλησία της περιοχής, αλλά ενδεχομένως παραπέμπει σε κάποιο άλλο θρησκευτικό ναϊκό οικοδόμημα που είχε συναντήσει στη μέχρι τότε διαδρομή του, ή ακόμη και η Εκκλησία στην οποία ήταν πάστορας ο πατέρας του. Η Εκκλησία της περιοχής είχε τρούλο, ενώ στον πίνακα απεικονίζεται ένας θρησκευτικός ναός χωρίς τρούλο, μόνο με καμπαναριό. Ο πίνακας είναι «μια σπουδή στη νύχτα», όπως τον είχε και ο ίδιος καθώς και της φύσης, η παρατήρηση της οποίας είχε αρχίσει για τον ζωγράφο , αρκετά πρώιμα στη ζωή του. Όπως εξομολογείται σε μια επιστολή στον αδελφό του Theo , είχε αναμνήσεις «από τις περιπλανήσεις του στην εξοχή την εξερεύνηση φυτών και την παρατήρηση μικρών ζώων». Για τον Vinent, η νύχτα είχε μια ιδιαίτερη γοητεία: «Συχνά μου φαίνεται ότι η νύχτα είναι πιο ζωντανή και πιο πλούσια χρωματικά από τη μέρα… το πρόβλημα του να ζωγραφίζω νυχτερινές σκηνές και εικόνες υπό πίεση και ειδικά τη νύχτα με ενδιαφέρει σε πολύ μεγάλο βαθμό… με βοηθά να κάνω πράγματα που με δυσκολεύουν . Αυτό δε με εμποδίζει να διακατέχομαι από μια συθέμελη εσωτερική ανάγκη , για, -ας χρησιμοποιήσω τη λέξη-, τη θρησκεία, και έτσι βγαίνω έξω τις νύχτες να ζωγραφίζω τα άστρα. Στη σύνθεση “Starry Night”, αποτυπώνεται μια διάχυτη πνευματικότητα που επεκτείνεται από το θρησκευτικό ναό στα ουράνια σώματα , καθώς και βαθιά οδύνη της ανθρώπινης ύπαρξης σε γήινα συμφραζόμενα. Ακόμη και το τοπίο ,(ο έναστρος ουρανός, τα ουράνια σώματα, το βουνό, ο ορίζοντας και το γιγαντιαίο κυπαρίσσι ), θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αποτελεί απεικόνιση του βασιλείου του Θεού , και δεδομένης της έκτασής του –σχεδόν τα ¾ της σύνθεσης, επισκιάζει το ανθρώπινο στοιχείο , το οποίο εκπροσωπείται από τα σπίτια και το ναό που συναπαρτίζουν το χωριό.
Ο Van Gogh είχε αφομοιώσει την τεχνική των Ιμπρεσσιονιστών (Monet, Degas, Seurat) , όπως και τον πουαντιγισμό του Georges Seurat, όμως διαμόρφωσε μια καθαρά δική του τεχνοτροπία με πινελιές χωριστές που όχι μόνο διασπούσαν το χρώμα, αλλά εξέφραζαν το φορτισμένο συναισθηματικό του κόσμο, την έξαρση της πυρετώδους δημιουργίας. Η τεχνοτροπία που χρησιμοποιεί αποκαλείται από τους σύγχρονους ιστορικούς της τέχνης “parallel brushwork” ,- παρότι δεν υπάρχει κανένα στοιχεία παραλληλίας στις γραμμές του-, ενώ αντίθετα κυριαρχεί η κίνηση , κυματοειδής, συστροφική, σε συνδυασμό με πολύ πυκνή μπογιά. Και σε αυτή τη σύνθεση κυριαρχεί το φως., που εκπηγάζει από τη σελήνη και είναι ορατό στα ουράνιο σώματα που φωτίζουν τη σύνθεση, τη νύχτα και έρχεται σε αντίθεση με το σκοτάδι των σπιτιών του χωριού, που αποτελεί την κάτω ζώνη της σύνθεσης. Το κυπαρρίσι που καταλαμβάνει σχεδόν το ένα τρίτο της σύνθεσης συνδέει το γήινο με το ουράνιο στερέωμα, τη ζωή με το θάνατο- άλλωστε είναι ένα δέντρο που απαντάται στα κοιμητήρια. Ίσως εκείνη την περίοδο , ο ίδιος βρισκόταν σε μια μεταιχμιακή κατάσταση . Ζούσε, αλλά ο ψυχικός του κόσμος είχε ισοπεδωθεί. Είναι εμφανές ότι ο Van Gogh δεν αποσκοπούσε στη ρεαλιστική απεικόνιση και φωτογραφική αναπαράσταση της φύσης , «τη στερεοσκοπική πραγματικότητα», όπως την αποκαλούσε, αλλά να εκφράσει τον χείμαρρο των συναισθημάτων που τον κατέκλυζε. Η επιλογή του κίτρινου, δεν είναι τυχαία, καθώς για εκείνον αντιπροσώπευε τον ήλιο, τη ζεστασιά, την ευεξία.

Πριν από την Έναστρη Νύχτα, είχε προηγηθεί η δημιουργία «της Έναστρης Νύχτας πάνω στον Ροδανό Ποταμό» , το 1888.