Η Λυσιστράτη του Pablo Picasso και οι γυναίκες στην Κλασική Αθήνα την περίοδο του πολέμου.
Στο πλαίσιο της έκθεσης Πικάσο και Αρχαιότητα, Γραμμή και Πηλός στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ξεχωρίσαμε μία σειρά έργων με επεισόδια από τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, με το όνομα Lysistrata.Γιατί ο Picasso ασχολήθηκε με την αριστοφανική αυτή κωμωδία;
Το 1934, ο George Macey, εμπνευστής και ιδιοκτήτης του εκδοτικού οίκου Limited Editions Club, που ίδρυσε το 1929 στη Νέα Υόρκη, στην περίοδο της «Μεγάλης Ύφεσης» γνωστής ως “The Great Depression”, ανέθεσε στον Picasso την εικονογράφηση της μεταφρασμένης έκδοσης της Λυσιστράτης του Αριστοφάνους. Η πρώτη σπάνια έκδοση της αριστοφανικής αυτής κωμωδίας περιλάμβανε έξι αυθεντικές γκραβούρες από το διάσημο καλλιτέχνη και τριάντα-τέσσερα αντίγραφα λιθογραφιών, ενσωματωμένα στο κείμενο. Η Λυσιστράτη, όπως και όλα τα βιβλία των Limited Editions Club, τυπώθηκε στον περιορισμένο αριθμό των 1500 ενυπόγραφων από τον καλλιτέχνη αντιτύπων, που διατίθεντο αποκλειστικά στους συνδρομητές του εκδοτικού οίκου. Στις απεικονίσεις του καλλιτέχνη ξεχωρίζουν πολυπρόσωπες σκηνές με χαρακτήρες της κωμωδίας, πολεμιστές- προαποτυπώσεις του επερχόμενου Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ ιδιαίτερη θέση κατέχει η απόδοση της κεφαλής ενός πολεμιστή με περικεφαλαία σε ταυτόχρονη στάση profile και en face,όπως και η σκηνή της Μυρρίνης και του Κινησία, το πιο ολοκληρωμένο σύνολο του αριστοφανικού θεάτρου και σύμβολο της δύναμης των σεξουαλικών ενστίκτων και παθών του ανθρώπου. Στις δημιουργίες του Picasso δεσπόζει η δωρική και συνάμα εκλεπτυσμένη γραμμικότητα των μορφών, ο έντονος αισθησιασμός και τα μεγάλα κεφάλια, που ενίοτε καλύπτονται με τις μάσκες της αρχαίας κωμωδίας. Ας δούμε όμως το περιεχόμενο της Λυσιστράτης και ποιες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε από τη δημοφιλή κωμωδία του Αριστοφάνη για τη θέση της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα κατά την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου.
Η Λυσιστράτη,(411 π.Χ) αποτελεί μία ακόμη ποιητική παρέμβαση του Αριστοφάνη υπέρ της ειρήνης, κυρίως της αποκατάστασης της εσωτερικής ομαλότητας της αθηναϊκής πολιτείας, η οποία έπρεπε πλέον να οδηγηθεί στην άνθηση μετά την παρακμή στην οποία είχε περιέλθει ως απόρροια της αποτυχίας της Σικελικής Εκστρατείας(415-413 π.Χ.) και των ολέθριων αποτελεσμάτων της, καθώς και της ενίσχυσης της ομοψυχίας των ελληνικών πόλεων κρατών απέναντι στους εξωτερικούς εχθρούς. Κατά αναλογία, η ανάγκη για την έκδοση ενός αντιπολεμικού έργου σαν τη Λυσιστράτη την εποχή της ανόδου του ναζιστικού κόμματος του Αδόλφου Χίτλερ και των εθνικιστικών ιδεολογιών, της λαϊκίστικης ρητορικής και των ρατσιστικών εκδηλώσεων ήταν επιτακτική σε προσπάθεια αποφυγής του ξεσπάσματος ενός παγκοσμίου πολέμου από τους πνευματικούς ανθρώπους της περιόδου. Ας δούμε όμως την πλοκή του έργου και τα στοιχεία του υλικοπνευματικού πολιτισμού που σταχυολογούμε από την κωμωδία. Με επικεφαλής τη Λυσιστράτη, μία αντιπροσωπεία έγγαμων γυναικών από τα ελληνικά κρατίδια(Σπάρτη, Βοιωτία και Κόρινθο) που συμμετέχουν στις εμφυλιακές συρράξεις συναθροίζονται με σκοπό τον τερματισμό του εμφυλίου πολέμου. Η Λυσιστράτη τις πείθει ότι το μοναδικό μέσον για την επίτευξη του σκοπού τους είναι η αποχή από τα συζυγικά τους καθήκοντα, μία γυναικεία στρατηγική την οποία υπόσχονται με όρκο ότι θα εφαρμόσουν μέχρι την υλοποίηση του οράματος της συμφιλίωση των ελληνικών κρατιδίων. Μέρος αυτής της τακτικής είναι ο σεξουαλικός ερεθισμός των ανδρών τους, που όμως μένει ανικανοποίητος. Εκ παραλλήλου, οι ηλικιωμένες γυναίκες καταλαμβάνουν την Ακρόπολη, στα ναϊκά οικοδομήματα της οποίας φυλάσσεται το θησαυροφυλάκιο, με σκοπό να αποστερήσουν από τους άνδρες τα χρήματα, την κινητήριο δύναμη για τη διεξαγωγή του πολέμου. Γι’ αυτό, την άκαρπη απόπειρα των γερόντων να πυρπολήσουν τις φραγμένες θύρες των Προπυλαίων, διαδέχεται η βίαιη εισβολή ενός Προβόλου στην Ακρόπολη, ο οποίος αναγκάζεται να αντιμετωπίσει σε έναν αγώνα λόγων τη Λυσιστράτη. Στο διάλογό της με τον Πρόβουλο, η Λυσιστράτη υποστηρίζει ότι οι γυναίκες είναι πιο άξιες να διαχειρίζονται τα δημοσιονομικά, καθώς εκείνες είναι υπεύθυνες για τον οικογενειακό προϋπολογισμό, αποτελούν τη φωνή της λογικής και της σύνεσης την οποία οφείλουν οι άνδρες να ενστερνιστούν προκειμένου να περιορίσουν την αυταρχικότητα και τις άστοχες επιλογές στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιεί την εξής παρομοίωση προς επίρρωση της επιχειρηματολογίας της: Οι γυναίκες θα χειριστούν την Πολιτεία, όπως το μαλλί: Θα καθαρίσουν, θα ξεμπλέξουν τα νήματα και θα υφάνουν έναν χιτώνα για όλο το λαό, χωρίς διακρίσεις ανάμεσα σε Αθηναίους πολίτες, μετοίκους και ξένους. Στον λόγο της χρησιμοποιεί ως επιχείρημα ότι οι γυναίκες είναι πιο ανθεκτικές από τους άνδρες, αφού αν και δεν πολεμούν στο πεδίο της μάχης, αγωνιούν για την τύχη των παιδιών τους στα πολεμικά μέτωπα, ενώ στερούνται την ανδρική παρουσία και οι νέες κοπέλες μαραζώνουν και γερνάνε στο γυναικωνίτη, καθώς η αναπαραγωγική ηλικία για εκείνες σταματά πολύ πιο γρήγορα από του άνδρα. Ποια είναι όμως η ταυτότητα της Λυσιστράτης; Είναι μια ανιδιοτελής ειρηνοποιός, ένας μεσσίας που θα επαναφέρει την ομόνοια μεταξύ των ελληνικών κρατιδίων, αναδεικνύοντας συγχρόνως τον καίριο ρόλο της γυναίκας στη διατήρηση και στην ευμάρεια του οίκου, ωθώντας τη μετατόπιση των δραστηριοτήτων της στον πολιτικό βίο; Σίγουρα είναι μια πολυσύνθετη οντότητα, στην οποία θα μπορούσαν να αποδοθούν ακόμη και θεϊκές ιδιότητες. Το γεγονός ότι στην Ακρόπολη εμφανίζεται πιθανώς με ασπίδα και ακόντιο, μια γυναίκα που παραμένει ακλόνητη στους πειρασμούς της σάρκας, παραπέμπει στην προστάτιδα θεά της πόλης, την Αθηνά Πολιάδα. Δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός ότι ιέρεια της Αθηνάς-Νίκης ήταν μια γυναίκα ονόματι Μυρρίνη, ενώ της Αθηνάς Πολιάδος μια Λυσιμάχη. Οι συσχετισμοί δεν είναι τυχαίοι.
Απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήξη του πολέμου καθίσταται η επικράτηση της σύνεσης που σε αριστοφανικούς όρους μεταφράζεται ως ενότητα στο εσωτερικό της αθηναϊκής πολιτείας. Η αλήθεια είναι ότι ο Αριστοφάνης δεν μας παρέχει επαρκή στοιχεία για τη σκιαγράφηση του χαρακτήρα της Λυσιστράτης. Ο Αλέξης Σολομός στο βιβλίο του, ο Ζωντανός Αριστοφάνης(σελ 246-247), παρατηρεί ότι η Λυσιστράτη έχει αριστοκρατικό υπόβαθρο, ανώτερη κοινωνική θέση και μόρφωση, που συμπεραίνεται από την ιδιόλεκτό της. Μάλιστα επισημαίνει: «Είναι η πρώτη φορά που ο Αριστοφάνης διαλέγει για εθνικό του ήρωα και καθαρτή της χώρας έναν εκπρόσωπο της αριστοκρατίας και όχι του λαού. Έβλεπε πάντα με δύσπιστο μάτι τη δημοκρατία, μα είχε πίστη στον ανθρωπάκο, στο φουκαρά, στο μεροκαματιάρη. Η αλλαγή του αυτή μαρτυρά ίσως μια βαθύτατη απογοήτευση για τα θαυματουργικές δυνάμεις που κλείνει μέσα του η λαϊκή ψυχή».
Βέβαια η Λυσιστράτη δεν μπορεί να ελέγξει τη σταδιακή αποσταθεροποίηση της βούλησης των γυναικών και την παράδοσή τους στα κελεύσματα των σεξουαλικών τους ενστίκτων. Στην τακτική της αποχής από τη σεξουαλική πράξη, μετείχαν μόνο οι γυναίκες των Αθηναίων πολιτών, ενώ οι δούλες-παλλακίδες και οι εταίρες δεν αναφέρονται από τον δραματουργό. Οι γυναίκες επίσης, σύμφωνα με το κείμενο, είχαν τη δυνατότητα -την οποία και προφανώς εφάρμοζαν- της αυτοικανοποίησης. Στους στίχους 108-110 η Λυσιστράτη διαπιστώνει πόσο δύσκολο ήταν να βρει και να αγοράσει μια γυναίκα «πέος οκτωδάκτυλον», διότι η Μίλητος τόπος κατασκευής του βοηθήματος είχε αποστατήσει από την αθηναϊκή συμμαχία. Από τις Θεσμοφοριάζουσες, αντλούμε πληροφορίες για τη γυναικεία απιστία, όπου οι παντρεμένες γυναίκες συνουσιάζονταν ανενδοίαστα με οικόσιτους, ιδιόκτητους δούλους. Διατρέχοντας τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, μας δημιουργείται η εντύπωση ότι η σεξουαλική απόλαυση προέκυπτε από εφήμερες σχέσεις και όχι στο πλαίσιο του έγγαμου βίου, τη φύση, τη λειτουργία και το σκοπό του οποίου, αναλύσαμε στο προηγούμενο κείμενο. Ωστόσο, η υπόθεση αυτή θα μπορούσε να ανατραπεί, στη Λυσιστράτη, από το παράδειγμα της ομώνυμης ηρωίδας που εμφανίζεται θεματοφύλακας των ηθών και προστάτιδα του θεσμού της οικογένειας, διακηρύσσοντας την αγάπη και την πίστη μεταξύ του ζεύγους.
Επιπλέον, χαρακτηριστική προς αυτή την κατεύθυνση είναι η διακήρυξη της αφοσίωσης του Κινησία στη Μυρρίνη, ακόμη και μετά την εξαπάτηση και γελοιοποίησή του από την ίδια. Η Ειρήνη στη Λυσιστράτη, έχει εσωτερική και εξωτερική εννοιολογική χροιά, σηματοδοτείται δηλαδή, τόσο ως άμβλυνση της αντιπαλότητας των δύο φύλων, όσο και ως έκφραση της εξάλειψης των διαφορών και της συναδέλφωσης μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών, που επέρχεται με αμοιβαίες υποχωρήσεις και από τις δύο πλευρές-των δύο χορών, του ανδρικού και γυναικείου,- που σε δραματουργικό επίπεδο ευνοεί την αναδίπλωση σεξουαλικών λογοπαιγνίων. Η Λυσιστράτη πείθει εν τέλει τους Αθηναίους να παραιτηθούν από τις αξιώσεις τους στην Πύλο και τους Σπαρτιάτες να εγκαταλείψουν τις βλέψεις τους σε τρεις άλλες τοποθεσίες και η Ειρήνη επέρχεται συμβολικά με τη Συμφιλίωση, το σώμα της οποίας χωρίζεται στα γεωγραφικές ζώνες της Ελλάδας, που καθεμία εξ’ αυτών αντιστοιχεί σε ένα σεξουαλικά θελκτικό σημείο του γυναικείου σώματος. Εν κατακλείδι, η Λυσιστράτη δεν είναι ένα φεμινιστικού υποβάθρου θεατρικό έργο με αντιμιλιταριστικό μήνυμα, αλλά αποτελεί ένα αίτημα αποκατάστασης της ομαλότητας, της επικράτησης της τάξης στο χάος και την αναρχία που προκλήθηκε από την απουσία των ανδρών από τα πολιτικά δρώμενα και από τη συζυγική εστία. Οι ηρωίδες του έργου δεν επιθυμούν στην πραγματικότητα να κυριαρχήσουν στους άνδρες ή να αναλάβουν τη διακυβέρνηση του κράτους. Η επανάστασή τους αποσκοπεί στην δημιουργία μίας αρμονικής διαβίωσης όπου όμως πάλι ρυθμιστές καθίστανται οι άνδρες.
Χριστιάνα Οικονόμου, απόφοιτος τμήματος ιστορίας και αρχαιολογίας και ιστορίας της τέχνης. MPhil στις Θεατρικές σπουδές.
