Ευθύμιος Βαρλάμης και Άγιος Λουκάς

Σήμερα με αφορμή την έκθεση του Ευθυμίου Βαρλάμη με θέμα τον άγιο Λουκά Συμφερουπόλεως που φιλοξενείται στο Μητροπολιτικό Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Ίλιον, θα γνωρίσουμε τον Ευθύμιο Βαρλάμη και θα δούμε τον Άγιο Λουκά από εικαστική άποψη.

Πολυσχιδής προσωπικότητα, αρχιτέκτων, ζωγράφος, γλύπτης, συγγραφέας, ενσαρκώνει τα χαρακτηριστικά του homo universalis της Αναγέννησης. Γεννήθηκε το 1942 στη Βέροια  Ημαθίας και πέθανε ύστερα από πολύμηνη ασθένεια στις 27 Δεκεμβρίου του 2016. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης , όπου δίδαξε Αρχιτεκτονική από το 1974 έως το 1981, ενώ από το 1992 κατείχε τη θέση του Διευθυντή στο Διεθνές Κέντρο Σχεδιασμού I.D. E.A., του οποίου υπήρξε ιδρυτής στην Αυστριακή πόλη Schrems. Ο Ευθύμιος Βαρλάμης  αποτελεί το θεμελιωτή της θεωρίας της «Προαρχιτεκτονικής και της Σχολής των Αισθήσεων» που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής (D.A.M)  της Φρανκφούρτης στο πλαίσιο της έκθεσης «Une cité imaginaire».

Η θέση του για την αναγκαιότητα της σύνδεσης της μεταβιομηχανικής κοινωνίας με την οργανική πραγματικότητα της φύσης  έγινε αισθητή στην έκθεσή του «Το τέλος της Ατλαντίδας –Αρχιτεκτονικές Ουτοπίες» στο Grand Palais στο Παρίσι. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι το 1993 στον χώρο του Convention Center της Νέας Υόρκης εισήγαγε την ιδέα της Θεραπευτικής Αρχιτεκτονικής με ιδιαίτερη επιτυχία. Το μεγαλύτερο project του θεωρείται το «Αλέξανδρος 2.000», το οποίο περιλαμβάνει περισσότερα από 1500 έργα και για πρώτη φορά παρουσιάστηκε το 1997, όταν η Θεσσαλονίκη είχε το ρόλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Το 2010 η Ακαδημία Καλών Τεχνών της Ρωσίας οργάνωσε την έκθεσή του «Ποιητική Αρχιτεκτονική» στη Μόσχα και τον ανακήρυξε επίτιμο μέλος της , ενώ τον επόμενο Μάιο, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Τέχνης  και Design  του Κλουζ. Το έργο του γνώρισε παγκόσμια αποδοχή και παρουσιάστηκε σε εκθέσεις σε παγκόσμια κλίμακα.  Το 2011 παρουσιάστηκε στο Artmuseum Waldviertel  η δημιουργία του «Ο Χριστός Σήμερα», η οποία φιλοξενήθηκε διαδοχικά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης , στο Παύλειο Πολιτιστικό Κέντρο στη Βέροια και στη Βασιλική του αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο. Η έκθεση του με τίτλο «Άγιον Όρος» παρουσιάστηκε το 2008 στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, το 2011 στο Βυζαντινό και Χριστιανικό  Μουσείο Αθηνών  και το 2013 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις Βρυξέλλες. Η πιο πρόσφατη έκθεσή του με θέμα τον Απόστολο Παύλο πραγματοποιήθηκε την περίοδο του Ιουνίου- Σεπτεμβρίου 2016 στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης.

Στον Μητροπολιτικό  Ναό Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στο Ίλιον, φιλοξενούνται έργα του ζωγράφου με θέμα τον Άγιο Λουκά Συμφερουπόλεως και Κριμαίας (1877-1961), που ήταν Αρχιερέας, και Καθηγητής-Χειρουργός.  Προικισμένο άτομο με ανώτερες διανοητικές και πνευματικές ικανότητες, που σύμφωνα με μαρτυρίες, προς το τέλος της ζωής του θεράπευε ασθενείς μόνο με τη δύναμη της προσευχής του. Η ευλάβειά του και η άρνηση να στηρίξει τη «Ζωντανή Εκκλησία», ένα εκκλησιαστικό πραξικόπημα μέσω του οποίου το σοβιετικό καθεστώς προσπαθούσε να ελέγξει το χριστιανικό στοιχείο, οι μαζικοί διωγμοί των Χριστιανών, αλλά και η σύγκρουσή του με ένα κομματικό στέλεχος ονόματι Πέτερς οδήγησαν τον Επίσκοπο Τασκένδης από το 1922 στο δρόμο του μαρτυρίου με αλλεπάλληλες συλλήψεις, φυλακίσεις, εγκλεισμούς και βασανιστήρια που διήρκεσαν σχεδόν 11  χρόνια. Παρά την κλονισμένη κατάσταση της υγείας του εξακολουθούσε να ασκεί την ιατρική και να παρέχει ανιδιοτελώς τη βοήθειά του σε άτομα που τον είχαν ανάγκη.

Ο Νέος Άγιος

Στον πίνακα αποτυπώνεται ο Άγιος σε νεαρή ηλικία, αποφασισμένος να ακολουθήσει το δρόμο της ιεροσύνης, μια επιτακτική εσωτερική ανάγκη που τον κατέκλυζε από τα πρώιμα ήδη στάδια της ζωής του. Το έργο χαρακτηρίζεται από συμμετρία, αφού στο κέντρο του τοποθετείται ο Άγιος, ενώ εκατέρωθέν του απεικονίζεται στην αριστερή  άνω  ζώνη η Εκκλησία, το λιμάνι της ζωής του  και στη δεξιά η γυναίκα του, Άννα Βασιλίγιεβνα που απεβίωσε σε ηλικία 38 ετών από φυματίωση, αφήνοντας πίσω της τέσσερα παιδιά. Οι πέτρες που κοσμούν την κατώτερη ζώνη του έργου συμβολίζουν τις δυσκολίες που συνάντησε στην πορεία του βίου του ο Άγιος, είτε με τη μορφή της απώλειας αγαπημένων προσώπων είτε των διωγμών που υπέστη από το κομμουνιστικό καθεστώς. Οι μπλε καμπύλες γραμμές, αντιπροσωπεύουν τις ρίζες μανιταριών και ενδέχεται να συμβολίζουν τη βαθιά ριζωμένη πίστη του Αγίου και την αφοσίωσή του στο Θεό και στο λειτούργημά του.

Με τους απελπισμένους

Η σύνθεση διαιρείται σε δύο μέρη.  Αριστερά, στα πέντε αυτά πρόσωπα, μορφές που πάσχουν, σχεδόν φασματικές, συμπυκνώνεται ο πόνος των απελπισμένων, των εξόριστων, των εγκλείστων στις φυλακές , ενώ στη δεξιά μεριά σε έναν κόσμο χάους όπου οι Εκκλησίες καταστρέφονται  από τα στελέχη και τους οπαδούς του μισαλλόδοξου καθεστώτος , ο  Άγιος, παραμένει πράος αντλώντας δύναμη από την προσευχή και την ακλόνητη  πίστη του στο Θεό, αν και βιώνει και ο ίδιος της συνέπειες αυτού του ολέθρου, όπως δηλώνεται υπαινικτικά από τον καλλιτέχνη με πινελιές ποικίλων χρωμάτων στο ράσο του. Εντούτοις, ο ίδιος παραμένει πάντοτε ένα καταφύγιο για το ποίμνιό του, προσφέροντας απλόχερα ψυχική ανακούφιση και ιατρικές υπηρεσίες.  Προσωπικά ,η τεχνοτροπία με την οποία έχουν αποδοθεί οι μορφές που αποτελούν το σύνολο των απελπισμένων, η λιτότητα, η αρμονία, η απελπισία και η έντονη μυστικότητα και πνευματικότητα που αποπνέουν με παραπέμπουν στις αφηρημένες με κυβιστικά στοιχεία φιγούρες της μπλε περιόδου του Πικάσο. Η έντονη χρήση της γραμμής στην αποτύπωση των χαρακτηριστικών του προσώπου και ορισμένων μελών του σώματος, όλη αυτή η αδρότητα, θα λέγαμε, σε αντίθεση με τη φωτεινή και ήπια μορφή του Αγίου επιτείνουν το ψυχικό και σωματικό μαρτύριο των πιστών και συγχρόνως  υπογραμμίζουν  την παρουσία του Αγίου ως σημείο αναφοράς στη ζωή τους, σαν βάλσαμο για τον πόνο τους.

Οι Δοκιμασίες

Στον πίνακα απεικονίζεται ο Άγιος φυλακισμένος από το καθεστώς να υπομένει τα μαρτύρια με στωϊκότητα. Η τεχνοτροπία του είναι επηρεασμένη από το κιαροσκούρο του Καραβάτζο. Όπως βλέπουμε το φόντο είναι σκοτεινό και η μορφή του Αγίου, που στο έργο ταυτίζεται με τον Ιώβ, φωτίζεται από τη μοναδική πηγή φωτός που προέρχεται από το ανοιχτό παράθυρο και διαχέεται διαγώνια στον πίνακα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βαρλάμης φιλοτέχνησε τη μορφή του Αγίου έχοντας στο νου του μια αυθεντική φωτογραφία του αγίου Λουκά για να απεικονίσει το κεφάλι του και πίνακα Γάλλου ζωγράφου με θέμα τον Ιώβ για την αποτύπωση του υπόλοιπου σώματος.

Η Μεταμόρφωση

Στην τριμερή αυτή σύνθεση ο Άγιος παρουσιάζεται σε τρεις διαφορετικές εκδοχές που εκφράζουν την πορεία του προς τη θέωση.  Η επίτευξη της κάθαρσης και η κατάκτηση της θεότητας υποδηλώνεται με τη χρήση του χρώματος και του φωτός, καθώς από τους σκούρους τόνους μεταβαίνουμε σε πολύ ανοιχτούς, σχεδόν στις αποχρώσεις του ήλιου, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε σε μια εξαϋλωμένη και άυλη οντότητα. Στο φόντο τοποθετείται με απόλυτη συμμετρία και γεωμετρικότητα ο σταυρός, κατ’εξοχήν σύμβολο του μαρτυρίου και του πόνου, αλλά και συνάμα απαραίτητη προϋπόθεση για την προσέγγιση του θείου. Ο Σταυρός ως μοτίβο επανέρχεται στην επόμενη σύνθεση:

Η Ανύψωση

Χαρακτηριστικά της δημιουργίας αποτελούν και πάλι η συμμετρικότητα και η δεσπόζουσα παρουσία του χρυσοκίτρινου φωτός. Ο Άγιος υψωμένος στην ουράνια σφαίρα με το σώμα του σε σταυρικό σχήμα έχει κατακτήσει τη θέωση. Τώρα βλέπουμε μόνο την πνευματική μορφή του, απαλλαγμένη από τα δεσμά και τους περιορισμούς της σάρκας , τις αδυναμίες και τις ασθένειες με ανοιχτή την αγκαλιά του σε κάθε πιστό για να χαρίσει την παρηγοριά του ακόμη και μετά τον σαρκικό του θάνατο.

«Μην απελπίζεσαι, μην πιέζεις τη ζωή σου. Χαλάρωσε, χαλάρωσε, χαλάρωσε. Με το χαλάρωμα χάνεις το γήινο βάρος σου. Βλέπεις δε χρειάζονται ούτε μεγάλες φωνές, ούτε μοιρολόγια. Κάνε μέσα σε μια ταπεινή εκκλησία στη γειτονιά σου μια προσευχή με την ψυχή σου, δίχως σκέψεις και λογισμούς σαν τον Άγιο, που τον τυλίγουν χρώματα και φώτα ανέσπερα, υπερκόσμια. Το δρόμο στα ύψη του Ουρανού τον ανοίγει κάθε μικρή ταπεινή Εκκλησία».

Και με το κείμενο αυτό του καλλιτέχνη(είχε γράψει από ένα κειμενάκι/προσευχή για κάθε έργο του κύκλου του Αγίου Λουκά, μεταβαίνουμε σε μία άλλη προϋπόθεση για την εξομοίωσή μας με το θείο: Την αγνή Προσευχή, που γίνεται με όλη τη δύναμη της ψυχής μας και μας επιτρέπει να δούμε τον Κύριο και να λάβουμε τη χάρη του. Στα έργα «Εσύ Κύριε» και η «Προσευχή του Αγίου» εξαίρεται η λειτουργία της Προσευχής ως γέφυρας των δύο κόσμων, του γήινου και του επουράνιου, του ορατού και του αοράτου.

Θα έπρεπε να τονιστεί ότι το γαλάζιο χρώμα αντιπροσωπεύει τον επουράνιο κόσμο και η χρήση του στο ένδυμα του Ιησού, που εναλλάσσεται με το γήινο γκρι-καφέ, υποδηλώνει τη διφυία του θεανθρώπου.

Γιατί όμως ο Ευθύμιος Βαρλάμης  επέλεξε τον Άγιο Λουκά; Εικάζεται ότι υπήρξε ένα σημείο ταύτισης με τον Άγιο. Ο πατέρας του δολοφονήθηκε από τους αντάρτες, ενώ η μητέρα του έπεσε θύμα βιασμού και έχασε το παιδί που κυοφορούσε. Ο καλλιτέχνης δεν ασπάζεται ούτε προωθεί κάποια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία. Θέλει να καταδείξει τα εγκλήματα που διαπράττονται στο βωμό των ιδεολογιών και των πολιτικών συμφερόντων απέναντι στον άνθρωπο, το αγαπημένο δημιούργημα του Θεού.

Βασικό δίδαγμα του κύκλου του Αγίου Λουκά είναι η υπομονή που πρέπει να διακατέχει τον άνθρωπο για να υπερβεί τους σκοπέλους της καθημερινότητας, μια αρετή που χτίζεται με τη βοήθεια της προσευχής και αποτελεί διαβατήριο για την εξομοίωσή του με το Δημιουργό.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Θεολόγο κ. Χαράλαμπο Στεφανίδη για την πολύτιμη αρωγή του, για την ξεχωριστή ξενάγηση και τις πληροφορίες που μου μετέφερε από μαθητή του αείμνηστου καλλιτέχνη.

Σημ. Τα έργα εκτίθενται μόνιμα στο μοναστήρι της Παναγίας  Δοβρά στη Βέροια και η ονομασία των πινάκων δεν έχει δοθεί από τον καλλιτέχνη, αλλά τη δανείστηκα από τον κατάλογο της έκθεσης που είχε φιλοξενηθεί στο μουσείο του Αγίου Λουκά στο Ναύπλιο.