Η Τελική Κρίση
Μετά το θάνατο του πατέρα του (1534), ο Μιχαήλ Άγγελος εγκαθίσταται οριστικά στη Ρώμη, όπου ο πάπας Παύλος Γ’ του ανέθεσε τη φιλοτέχνηση του τοίχου που ορθώνεται πίσω από την αγία Τράπεζα της Capella Sistina, ενώ συγχρόνως τον όρισε ως «επίσημο αρχιτέκτονα, γλύπτη και ζωγράφο της αποστολικής έδρας». Η φήμη του είχε αρχίσει να εξαπλώνεται με αποτέλεσμα να χαρακτηριστεί θεϊκός ήδη από τους συγχρόνους του.
Στη Δευτέρα Παρουσία(1536-41), όπως εύστοχα σημειώνει ο Wölfflin σε μία επιγραμματική διατύπωση, ο Μιχαήλ Άγγελος πέτυχε την «προμηθεϊκή τύχη να πραγματώσει όλες τις δυνατότητες της κίνησης, της στάσης, της βράχυνσης και της γυμνής ανθρώπινης μορφής, αλλά και να εμπλουτίσει με εκπληκτική δύναμη τη σύνθεση διευρύνοντας σε άπειρες διαστάσεις τον χώρο» . Η κίνηση των μορφών καταλύει τους περιοριστικούς τύπους και σε συνδυασμό με την οργάνωση της σύνθεσης που ανατρέπει τις κανονιστικές αρχές της στατικότητας διαμορφώνουν ένα απεριόριστο χωρικό πλαίσιο, όπου εκπέμπονται και δρουν κοσμικές δυνάμεις, όχι μεμονωμένα πρόσωπα. Στη σύνολη δημιουργία παρατηρείται η απόλυτη κυριαρχία των διαγωνίων αξόνων στο συγκερασμό διαγωνίων γραμμών και κυκλικού τύπου οργάνωσης, που προσδίδει στη σύνθεση εσωτερική συγκέντρωση και φανταστική διεύρυνση .
Στο κέντρο της σύνθεσης τίθεται ο Χριστός, άτεγκτος κριτής του παντός, μία μορφή που παραπέμπει περισσότερο σε οργισμένο Δία που εξακοντίζει κεραυνό ή Απόλλωνα με τα σημεία του σταυρικού θανάτου παρά στον σωτήρα των ευαγγελικών περικοπών . Η φιγούρα που δεσπόζει λίγο πάνω από το μέσον της παράστασης έχει κεφάλι γυρισμένο προς τ ’αριστερά, το δεξί πόδι τοποθετείται προς τα πίσω σε προοπτική βράχυνσης , το αριστερό χέρι μπροστά στο στήθος και το αριστερό πόδι σε προβολή διακρίνεται για τη μεγαλοπρέπεια και την επιβλητικότητά της. Η διάταξη των χειρών και του γυμνού κορμού του συγκροτούν ένα τυπικό δείγμα σιγμοειδούς σχήματος, μίας Figura Serpentinata. Ο Ιησούς περιστοιχίζεται από την Παρθένο Μαρία, Αγίους και Μάρτυρες, ενώ μία ομάδα αγγελικών δυνάμεων ηχούν την τελευταία σάλπιγγα, καλώντας το ανθρώπινο γένος στην Τελική Κρίση. Στη δεξιά πλευρά, η δεσποτική μορφή του Αγίου Πέτρου που κρατά τα κλειδιά του Παραδείσου θα μπορούσε να αποτελέσει σύμβολο, όχι μόνο της αιώνιας κατοικίας των ψυχών μετά την Κρίση, αλλά και την απόδοση του ηθικού και πνευματικού δικαιώματος του Πάπα να δίνει άφεση αμαρτιών στους πιστούς(Αλάθητο). Στα αριστερά του η γυμνή, μυώδης σχεδόν μετωπική φιγούρα είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, ενώ η γεννειοφόρος ανδρική μορφή που κρατά ένα μαχαίρι είναι η αποτύπωση του Αγίου Βαρθολομαίου, του οποίου το δέρμα αφαιρέθηκε όσο ήταν ακόμη ζωντανός και κρέμεται από το δεξί του χέρι. Το γκροτέσκο πρόσωπο του γδαρμένου δέρματος υποτίθεται ότι είναι πορτρέτο του Μιχαήλ- Άγγελου, υποδηλώνοντας το ψυχικό μαρτύριο που προκαλούσαν στο δημιουργό οι παραγγελίες των Παπών. Στην κορυφή της σύνθεσης άγγελοι φέρουν τα όργανα του θείου πάθους, το σταυρό, το ακάνθινο στεφάνι και τη στήλη της μαστίγωσης. Στο κάτω μέρος της δημιουργίας, ένα υποσύνολο απεικονίζει νεκρούς που βγαίνουν από τους τάφους και στη δεξιά πλευρά ο Χάρων βαρκάρης, που μεταφέρει τους Καταδικασμένους διασχίζοντας τη λίμνη Στυμφαλία στην αιώνια κόλαση.
Στην πολυσύνθετη αυτή δημιουργία η ανθρωπότητα παρουσιάζεται ως έρμαιο των συμπαντικών δυνάμεων και στροβιλίζεται σε έναν μη οριοθετημένο χώρο γύρω από τη μορφή του Χριστού, αναδεικνύοντας το εσχατολογικό δράμα του ανθρώπινου γένους, αλλά και την τραγικότητα του ίδιου του καλλιτέχνη . Ολόκληρη η σύνθεση διέπεται από το έντονο αίσθημα της μαρτυρίου, της αγωνίας, του αδιεξόδου της ανθρώπινης ύπαρξης, της απελπισίας και της ενοχής.
Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι ο Χριστός αντιπροσωπεύει μία έκφανση της υπέρτατης, άχρονης και αυτοφυούς οντότητας, του Ενός αιτία της σύνολης δημιουργίας. Η απεικόνιση του υιού του Θεού ως κριτή που κατακεραυνώνει τις ψυχές που δεν πέρασαν από τα στάδια της κάθαρσης και παραδομένες στις σωματικές απολαύσεις αδυνατούν να εξουδετερώσουν το κατώτερο σχεδόν σωματοποιημένο κομμάτι τους, που είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ύλη, να ανυψωθούν σε ένα ανώτερο ηθικό και πνευματικό επίπεδο και να ενωθούν με το Εν από το οποίο προήλθαν, αλλά λησμόνησαν κατά την κάθοδό τους στην υλική σφαίρα της δημιουργίας.
