Εισαγωγή
Τα ιερά στην Αρχαία Ελλάδα εξυπηρετούσαν την ανάγκη των αρχαίων Ελλήνων για επικοινωνία με το θείο. Συνήθως τα ίδρυαν με σκοπό να ευχαριστήσουν κάποιον θεό για την καθοριστική του συμβολή σε κάποια μάχη ή για τη σωτηρία της πόλης από κάποια επιδημία. Υπήρχαν και περιπτώσεις όπου την ίδρυσή τους την ζητούσε ο ίδιος θεός μέσω ενός οράματος ή κατά τη διάρκεια του ενυπνίου. Παράλληλα, δεν αποκλείονταν η πιθανότητα ο ιδρυτής τους να εξυπηρετούσε ατομικές ανάγκες. Με το πέρασμα των αιώνων και την εμφάνιση της πόλης-κράτους τα ιερά πληθαίνουν, ενώ ορισμένα από αυτά αποκτούν απήχηση πέρα των ορίων της τοπικής κοινωνίας. Πρόκειται για τα λεγόμενα «Πανελλήνια ιερά» στα οποία λαμβάνουν χώρα ευρύτερες κοινωνικο-θρησκευτικές λειτουργίες, οι οποίες στοχεύουν, εκτός της κοινών λατρευτικών συνηθειών, στη σύνδεση της θρησκευτικής ζωής με τον πολιτικό βίο. Τέτοια ιερά ήταν εκείνο των Δελφών, της Επιδαύρου και της Ελευσίνας. Βασικό μας μέλημα θα είναι να διερευνήσουμε τη λειτουργία αυτών, ώστε να δοθεί, ει δυνατόν, κάποιο φως στο σκοπό της υπάρξεώς τους. Προς τούτο θα ασχοληθούμε με το είδος του ιερού, τη θέση του, τα χαρακτηριστικά του, τον τρόπο λειτουργίας του, ποιοι το διοικούν, σε ποιους επιτρέπεται η συμμετοχή στις ιεροπραξίες που τελούνται εντός αυτού, ενώ θα κλείσουμε επιχειρώντας να σκιαγραφήσουμε την κατηγορία εκείνη των πανανθρώπινων αναγκών στις οποίες ανταποκρίνονται αυτά τα ιερά.

Το ιερό των Δελφών

Προτού ασχοληθούμε με το Ιερό των Δελφών θα προχωρήσουμε σε μία συνοπτική αναφορά ως προς τη μαντεία στην αρχαία Ελλάδα. Μέσω της μαντικής τέχνης ο άνθρωπος μπορούσε να πληροφορηθεί το μέλλον, τη σχέση με το παρελθόν και το παρόν καθώς και τη βούληση του θείου. Όλα αυτά καθίσταντο εφικτά με τη χρησιμοποίηση συγκεκριμένων μαντικών πρακτικών, όπως η εξήγηση του ήχου στο θρόισμα των φύλλων της ιερής βελανιδιάς του Διός στη Δωδώνη, το πέταγμα των πουλιών, η παρατήρηση του ουρανού, των στοιχείων της φύσης, η ερμηνεία των σπλάχνων από τα θυσιασθέντα ζώα, και η κληρομαντεία. Επίσης, ένα ακόμη είδος μαντείας αποτελούσε η λεγόμενη και «προφορική μαντεία». Η εξάσκηση της μαντικής γίνονταν στα μαντεία. Τα μαντεία ήταν ιεροί χώροι όπου αποκαλυπτόταν η φωνή του θεού, την οποία ερμήνευαν οι ιερείς διαβάζοντας και ερμηνεύοντας τη σημειολογική σημασία μέσω των παραπάνω πρακτικών.

Το Ιερό των Δελφών ήταν ένα τέτοιο μαντείο, και μάλιστα ήταν το πιο ξακουσμένο, η φήμη του οποίου ξεπερνούσε τα σύνορα του τότε ελληνικού κόσμου. Λέγεται πως την ανοικοδόμησή του κατά τα μέσα του 6ου π.Χ αιώνα την χρηματοδότησαν ο φαραώ Άμασις και ο Κροίσος της Λυδίας. Αυτή η πληροφορία μας δείχνει ότι εκτός των Ελλήνων είχαν πρόσβαση και βάρβαροι ηγεμόνες. Πριν αφιερωθεί στον Απόλλωνα ο ιερός χώρος των Δελφών ανήκε στη Γαία και ονομαζόταν Πυθώ από το όνομα του τρομερού Πύθωνα τον οποίο έσφαξε ο Απόλλων, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα. Από τότε ο θεός ονομάζεται και Πύθιος Απόλλων. Κατά τους ιστορικούς χρόνους η φήμη του γιγαντώθηκε. Ειδικά κατά τον 2ο ελληνικό αποικισμό οι οικιστές έπαιρναν χρησμούς από τους Δελφούς. Το ίδιο και οι αντιπρόσωποι των πόλεων, όταν επρόκειτο να πάρουν εξαιρετικά σοβαρές αποφάσεις. Όμως, μπορούσαν και μεμονωμένα άτομα να λάβουν χρησμό αν το επιθυμούσαν.

Ο χώρος του ιερού ήταν ένα εξωαστικό ιερό και αποτελούσε ένα ολόκληρο οικιστικό συγκρότημα. Περιελάμβανε τον ναό του Απόλλωνα, έναν Δωρικού ρυθμού, μεγαλόπρεπο ναό που ανεγέρθηκε κατά την Αρχαϊκή περίοδο και ήταν τοποθετημένος σ’ ένα από τα λίγα επίπεδα σημεία του ιερού χώρου του Μαντείου των Δελφών. Πάνω από την είσοδο του ναού ήταν χαραγμένα – σκαλισμένα γνωμικά όπως το γνωστό: «γνώθι σ’ αυτόν». Εκτός του ναού υπάρχει το πρόπυλο, το θέατρο, τα αναθήματα και οι θησαυροί διαφόρων πόλεων, το Πρυτανείον, το Βουλευτήριον, το Γυμνάσιο, διάφοροι βωμοί, στοές, ο τρίποδας των Πλαταιέων, η Κασσωπίς πηγή και ο περίβολος. Το εσωτερικού του ιερού χώρου συνιστούσε άσυλο, ακόμη και για τους δούλους που θα προσέφευγαν εκεί ως ικέτες. Αυτό, βεβαίως ίσχυε για οποιοδήποτε ιερό. Επιπρόσθετα, απαγορευόταν οι γέννες, οι σεξουαλικές επαφές και οι θάνατοι μέσα στο ιερό διότι θεωρούσαν ότι το μίαιναν. Άλλωστε, με την απειλή του θανάτου των αθηναίων απεσταλμένων στο ιερό του Απόλλωνα εάν δεν έπαιρναν δεύτερο χρησμό η Πυθία αναγκάστηκε να δώσει τον περίφημο χρησμό για τα «ξύλινα τείχη».

Το μαντική των Δελφών δίδονταν προφορικά από την Πυθία. Τα πρώτα χρόνια η Πυθία ήταν μία νεαρή παρθένα. Με την πάροδο των χρόνων τους χρησμούς τους έδινε μία γυναίκα μέσης ηλικίας. Πάντως δεν αποκλείονται να δίδονταν και χρησμοί μέσω εγκοιμίσεως ή κληρομαντείας. Πάνω απ’ όλα ήταν θρησκευτική εμπειρία κατά την οποία όλα τα ερωτήματα έβρισκαν απαντήσεις και οι συμβουλές των ιερέων του Απόλλωνα ακολουθούνταν κατά γράμμα. Ο Απόλλωνας ήταν εκείνος που συμβούλευε μέσω της ιέρειάς του, Πυθίας, η οποία καθόταν στο τρίποδο ανάμεσα στις αναθυμιάσεις που ήταν το μέσο επικοινωνίας με τον Απόλλωνα. Πριν από κάθε επικοινωνία με τον Απόλλωνα, έπρεπε να τηρηθούν κάποιοι τελετουργικοί κανόνες από την ίδια. Πρώτα έπρεπε να πλυθεί στα ιερά νερά της Κασταλίας πηγής για να καθαρίσει και εξαγνίσει το σώμα της εσωτερικά, και μόνο τότε μπορούσε να καθίσει στον ομφάλιο βράχο και ν’ αρχίσει την διαδικασία επικοινωνίας με τον Απόλλωνα. Από την άλλη εκείνος που ζητούσε χρησμό έπρεπε πρώτα να πληρώσει, στη συνέχεια να θυσιάσει και μετά να καθαρθεί. Κατόπιν εισερχόταν στο ναό όπου θυσίαζε ξανά ώστε να του επιτραπεί να εισέλθει στο άδυτον του ναού για να πάρει τη χρησμοδότηση. Να σημειωθεί ότι τα λόγια της Πυθίας τα κατέγραφαν για να δώσουν την ερμηνεία οι χρησμολόγοι.

Εκτός των χρησμών, στους Δελφούς διεξάγονταν αθλητικοί αγώνες κάθε τρίτο έτος της ολυμπιάδας, τα λεγόμενα και Πύθια. Αξιοσημείωτο είναι ότι παράλληλα με τους αθλητικούς διεξάγονταν και μουσικοί αγώνες. Τη διεξαγωγή των αγώνων και όλη την εν γένει διοίκηση του ιερού την ασκούσε η αμφικτυονία, που ήταν ένας συνασπισμός συμμαχικών πόλεων από την κεντρική Ελλάδα και τη βόρεια Πελοπόννησο. Εντούτοις, αν και η διοίκηση ήταν συμμετοχική, αυτό δεν απέκλεισε τους κατά καιρούς ιερούς πολέμους, οι οποίοι διηξήχθησαν, κυρίως, για τον έλεγχο του πλούσιου μαντείου.