Η οικογένεια των Μεδίκων και η ίδρυση της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας

Στο τρίτο μέρος του αφιερώματός μας στην ανάπτυξη και την επίδραση του Νεοπλατωνικού κινήματος στην Ιταλία της Αναγέννησης, θα αναφερθούμε συνοπτικά στην ίδρυση της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας του Μαρτσίλιο Φιτσίνο υπό την εποπτεία της ισχυρότερης οικογενείας της Φλωρεντίας , των Μεδίκων, προτού περάσουμε στην παρουσίαση , σε επόμενα άρθρα των αισθητικών αρχών α) του Νεοπλατωνισμού όπως επαναδιατυπώθηκε από τον Φιτσίνο και β)του Νεοπλατωνισμού που εισήγαγε τον 3ο αι . μ.Χ ο Πλωτίνος. Ας εξετάσουμε όμως στην παρούσα φάση το ιστορικό πλαίσιο, τη δυναμική και τη συμβολή της οικογένειας των Μεδίκων στην πολιτική ζωή και στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Ιδρυτής του οίκου των Μεδίκων υπήρξε ο Τζοβάννι ντι Μπίτσι ντέι Μέντιτσι(1360-1429),πατέρας του Κόζιμο, ο οποίος κατόρθωσε να γιγαντώσει τη μεσαίου μεγέθους κληρονομιά του πατέρα του, με αποτέλεσμα το 1427, οπότε συντάχθηκαν τα πρώτα φορολογικά κατάστιχα, (catasto), η περιουσία του ανερχόταν σε 180.000 φιορίνια, καθιστώντας τον μαζί με τον Πάλλα Στρότσι (1373-1462), τον πλουσιότερο κάτοικο της Φλωρεντίας.    Ορόσημο στην οικονομική ισχυροποίηση του οίκου, αποτέλεσε ο ρόλος του Τζοβάννι ως τραπεζίτη του παππικού κράτους . Ο γιος του, Κόζιμο, ο επονομαζόμενος Πρεσβύτερος, καλλιέργησε με μεθοδικότητα την αναρρίχησή του στα πολιτικά δρώμενα, δημιούργησε ένα ισχυρό σύστημα πελατειακών σχέσεων και αποπροσανατολίζοντας εντέχνως τους αντιπάλους του, από τις βλέψεις του για πολιτική εξουσία, εδραίωσε ένα άρτια οργανωμένο δίκτυο τραπεζικών και εμπορικών ιδρυμάτων σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, προσθέτοντας σε αυτόν τον επιχειρηματικό κολοσσό, πενήντα εμπορικούς οίκους σε καίρια σημεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας . Η άνοδός του στην εξουσία, στην ουσία δεν επέφερε κάποια επαναστατική μεταβολή, αν και παρουσιάστηκε ως επικράτηση του λαϊκού κόμματος και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Επιπροσθέτως, τυπικά το δημοκρατικό πολίτευμα της Φλωρεντίας δεν καταλύθηκε, ούτε καταργήθηκαν τα επίσημα θεσμικά όργανα διακυβέρνησης. Ο Κόζιμο με τις επιδέξιες πολιτικές του ενέργειες, οι οποίες μετά θάνατον του απέδωσαν τον τίτλο του pater patriae, κατόρθωσε να συγκροτήσει και να εδραιώσει μία ισχυρή πεφωτισμένη δεσποτεία που διατηρήθηκε έως το 1490 , οπότε σημειώνεται ο θάνατος του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς και η επιβολή του θεοκρατικού καθεστώτος του Σαβοναρόλα. Η εισβολή των γαλλικών δυνάμεων στη Νάπολη και η συντριβή των ολιγάριθμων μισθοφορικών στρατευμάτων των ιταλικών κρατιδίων, εξελήφθη από το Σαβοναρόλα ως σημείο της θείας δίκης για τον έκλυτο βίο των Ιταλών. Οι εδαφικές διεκδικήσεις της Γαλλίας και της Ισπανίας στην ιταλική χερσόνησο συνεχίστηκαν μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, επιφέροντας καίριο πλήγμα στην οικονομία και την πολιτική ισχύ του μορφώματος της Φλωρεντίας .

Ένας από τους παράγοντες που, σε συνάρτηση με ποικίλες πολιτικές πρακτικές, συνέβαλαν στην εγκαθίδρυση της εξουσίας των Μεδίκων στη Φλωρεντία, αποτέλεσε η καταλυτική συμβολή της οικογένειας στην πολιτισμική άνθηση της πόλεως. Ο Κόζιμο ο Πρεσβύτερος, πλαισιωνόταν από ένα σημαντικό κύκλο λογίων, ενώ κατέχει την ιδιαίτερη δόξα ότι διέκρινε στην πλατωνική φιλοσοφία τον κάλλιστο ανθό της αρχαίας σκέψης, εμφυτεύοντας στο περιβάλλον του αυτή τη γνώση αναδεικνύοντας μία νέα και υψηλότερη Αναγέννηση του αρχαίου κόσμου μέσα στους κόλπους του Ουμανισμού .Εκ παραλλήλου, η συγκρότηση της περίφημης βιβλιοθήκης του Αγίου Μάρκου, αποτέλεσε εν πολλοίς απότοκο της πολιτιστικής δραστηριότητας του Κόζιμο. Ο Niccolò Niccoli, μέλος του φιλικού του περιβάλλοντος της οικογένειας διέθεσε το σύνολο της περιουσίας του στην απόκτηση και συλλογή βιβλίων. Η προσπάθειά του ενισχύθηκε από τους Μεδίκους, οι οποίοι όταν τα οικονομικά αποθέματα του Niccoli εξαντλήθηκαν, χρηματοδότησαν το έργο του από τα ταμειακά τους διαθέσιμα. Μετά το θάνατό του, με τη μεσολάβηση του Κόζιμο, η συλλογή του, αξίας 6000 φιορινίων περιήλθε στην ιερά μονή του Αγίου Μάρκου, με την προϋπόθεση να είναι προσβάσιμη στο ευρύ κοινό .
Το 1439 διεξήχθη η Σύνοδος της Φερράρας- Φλωρεντίας, η ύστατη προσπάθεια ένωσης της καθολικής και της ορθόδοξης Εκκλησίας λίγο πριν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. Η 6η Ιουλίου του ίδιου έτους, ημέρα που κηρύχθηκε η Ένωση των δύο Εκκλησιών, θεωρήθηκε από τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Μαρσίλιο Φιτσίνο συμβολικό ορόσημο της ίδρυσης της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας, την υλοποίηση της οποίας οραματίστηκε ο Κόζιμο, μετά το άκουσμα της διδασκαλίας του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, ενός από τους εκπροσώπους του Πατριαρχείου στις διαπραγματεύσεις, που μυσταγωγούσε τον πλατωνισμό σαν άλλος Πλάτωνας . Η πραγματική αφετηρία της ίδρυσης της άτυπης Πλατωνικής Ακαδημίας τοποθετείται περί τα 1459, οπότε ο Κόζιμο επιφόρτισε τον Μαρσίλιο Φιτσίνο, γιο του προσωπικού του ιατρού, με τη μετάφραση των φιλοσοφικών στοχασμών του Πλάτωνα στη λατινική γλώσσα. Για την εκπλήρωση αυτού του σκοπού, του διέθεσε την αναστηλωμένη από τον αρχιτέκτονα Μικελότσο έπαυλη της οικογένειας στο Καρέτζι. Ο Φιτσίνο αφοσιώθηκε σε αυτό το εγχείρημα και το διεκπεραίωσε μέχρι το θάνατό του . Το έργο του Institutiones Platonicae (Πλατωνικοί Θεσμοί), συνιστά μία σύνοψη των θεμελιωδών δομών της πλατωνικής σκέψης, ενώ σε χρονικό ορίζοντα δεκατεσσάρων ετών απέδωσε στη λατινική γλώσσα το σύνολο των διαλόγων. Το 1474,όντας ηγούμενος ξεκίνησε τη συγγραφή του έργου του De vera religione(Περί της αληθούς θρησκείας), ενώ δέκα χρόνια αργότερα εκδόθηκε η Πλατωνική Θεολογία. Στις λεκτικές αντιπαραθέσεις του με τους παδοβανούς αβερροϊστές αντλούσε την επιχειρηματολογία του κυρίως από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και λιγότερο από το αξιακό σύστημα του χριστιανισμού. Από το Συμπόσιο του Πλάτωνα, αντλούσε ηθικά διδάγματα, τα οποία προσπαθούσε να μεταλαμπαδεύσει στους ανθρώπους, προτρέποντάς τους να αποτινάξουν το ζυγό των υλικών δεσμεύσεων και να ανυψωθούν στη σφαίρα των ιδεών και του Αγαθού . Οι πνευματικοί προβληματισμοί που του δημιουργήθηκαν κατά τις θεολογικές αυτές συζητήσεις εστιάζονταν στο πρόβλημα της αθανασίας της ψυχής .
Η Πλατωνική «Ακαδημία» έφτασε στο απόγειό της μετά την άνοδο του Λαυρεντίου (1469) και κυρίως μετά την αποχώρηση από το «Στούντιο» του Ιωάννη Αργυρόπουλου, μία επιβλητική πνευματική μορφή, που επικεντρωνόταν στο φιλοσοφικό στοχασμό του Αριστοτέλη . Στην πραγματικότητα το ενδιαίτημα του Φιτσίνο δε συνιστούσε κάποιου είδους ιδρύματος με εκπαιδευτικό χαρακτήρα, αλλά περισσότερο ένα χώρο συνάθροισης, επιφανών και λογίων πολιτών των ιεραρχικά ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, μυημένων στην πλατωνική λατρεία. Η συγκρότηση του πλατωνικού θρησκευτικού ρεύματος καθώς και η δόμηση του μυσταγωγικού τελετουργικού τυπικού , ανάγεται στους αλεξανδρινούς νεοπλατωνικούς κύκλους. Άλλωστε η νεοπλατωνική κίνηση της Αναγέννησης αποτέλεσε ένα αμάλγαμα των ιδεαλιστικών διατυπώσεων του φιλοσόφου, του χριστιανικού δόγματος και ανατολικών θρησκευτικών δοξασιών, που αποδίδονται στις διδαχές του Ερμή του Τρισμέγιστου και του Ζωροάστρη. Οι νεοπλατωνικοί, στο σημείο αυτό ακολουθούν την παράδοση του Πλήθωνα, οι ρίζες της οποίας εντοπίζονται στο φιλοσοφικό κόσμο του Ζωροάστρη.
Ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής, που διαδέχθηκε τον πατέρα του Πιέρο στην ανάληψη του ηγετικού ρόλου του στον φλωρεντινό πολιτικό βίο, εμφορείτο από τα ιδεώδη της ουμανιστικής παιδείας και αναδείχθηκε σε μαικήνα των εικαστικών τεχνών. Με τους πόρους της οικογένειάς του, χρηματοδότησε την πραγματοποίηση νέων αρχιτεκτονικών σχεδίων, ενώ συγκέντρωσε μία συλλογή από σπάνιους πολύτιμους λίθους . Δεσποτική ηγεμονική φυσιογνωμία, διασφάλισε την παραμονή του στην εξουσία με τη συμμετοχή του στα θεμελιώδη διοικητικά όργανα, με συνέπεια τη βαθμιαία μεταβολή του πολιτειακού καθεστώτος της Φλωρεντίας σε μία μορφή προσωποπαγούς τυραννίδας . Το κλίμα της γενικότερης δυσφορίας εκμεταλλεύτηκε η αντίπαλη οικογένεια των Πάτσι , μέλη της οποίας παρακινημένα από τον Πάπα Σίξτο Δ’ επιτέθηκαν την ώρα της θείας λειτουργίας του Πάσχα του 1978, στο Λαυρέντιο και τον αδελφό του Τζουλιάνο, που δολοφονήθηκε με 27 μαχαιριές. Η «συνωμοσία των Πάτσι», όπως η επίθεση κατεγράφη στην ιστορία, κατεστάλη, ενώ οι υποστηρικτές του οίκου των Μεδίκων διαδήλωναν στους δρόμους της πόλης. Οι ιθύνοντες της πολιτικής αυτής κίνησης στην πλειοψηφία τους εκτελέστηκαν ή οδηγήθηκαν στην εξορία. Σε αυτή την περίπτωση οι καλλιτέχνες που απολάμβαναν της προστασίας του Λαυρεντίου κλήθηκαν να συμβάλουν στον παραδειγματισμό των υπόλοιπων κατοίκων αποσοβώντας τον κίνδυνο ενδεχόμενων μελλοντικών εξεγέρσεων. Καλλιτέχνες υψηλού βεληνεκούς, όπως ο Σάντρο Μποτιτσέλλι, αποτυπώνουν στις καλλιτεχνικές τους δημιουργίες την αποτρόπαιη εικόνα των κρεμασμένων στασιαστών στην πρόσοψη του ανακτόρου της Γερουσίας(Palazzo della Signoria).

Το φιλοσοφικό σύστημα που διαμόρφωσε ο Φιτσίνο αποτέλεσε συνονθύλευμα του πλατωνικού στοχασμού, αλλά και των ιδεών των φιλοσόφων που εντάχθηκαν στο ρεύμα του νεοπλατωνισμού . Η μελέτη του για τον Πλωτίνο, που περιλάμβανε μετάφραση και σχόλια του φιλοσοφικού κειμένου δημοσιεύτηκε το 1492.Η κατάκτηση της Αλήθειας για τον Φιτσίνο δύναται να επιτευχθεί με την αποδοχή των αρχών της πλατωνικής σκέψης σε μία γόνιμη διαλεκτική σχέση με φιλοσοφικά αποστάγματα της χριστιανικής διδασκαλίας. Ο χαρακτηρισμός του Πλάτωνα ως Μωυσής που μιλά ελληνικά (Numerius), εκφράζει το συγκερασμό της χριστιανικής μυθολογίας με τον ελληνορωμαϊκό κοσμοπολιτισμό. Ο μαθητής του Ιωάννης Πίκο ντέλλα Μιράντολα(1463-1494) επεδίωξε να διευρύνει ακόμη περισσότερο τους ορίζοντες που είχε ανοίξει η διδασκαλία του Φιτσίνο. Λεπτομέρειες όμως για τη θεωρία αυτή που επηρέασε τόσο βαθιά και πολύπλευρα την τέχνη θα δώσουμε πολύ αναλυτικά στο αμέσως επόμενο κείμενο.